Het overlijden van Leo Apostel en Ernest Mandel, kort na elkaar, is voor Vlaanderen een zwaar verlies. Ik had eerst willen schrijven "voor progressief Vlaanderen", maar dat is te beperkend. Het intellectueel debat, of het denken tout court, waaraan beiden zovele jaren onafgebroken een belangrijke bijdrage hebben geleverd, is met hun dood verarmd, en dat is een verarming die zich uitstrekt buiten de grenzen van een politieke of filosofische stroming. Dat is het ook wat deze twee namen met elkaar verbindt.

Ze waren elk actief op een verschillend terrein, en op hun eigen terrein waren ze dan nog op een verschillende wijze actief. De economist Mandel was als leidinggevend denker in de Vierde Internationale politiek geëngageerd. Het engagement van Apostel, dat even sterk was als dat van Mandel, speelde zich of buiten organisaties en structuren en was gericht op een synthese van diverse disciplines, waartoe ook het politiek denken behoort. Men kan zich echter afvragen, of deze verschillen wel fundamenteel waren, of ze niet veeleer elkaar aanvulden. Allebei waren ze, elk op zijn manier, revolutionair.

Van beiden kan gezegd worden dat hun invloed verder ging dan de onmiddellijke kring van hun actieterrein. Geen van beiden was een tribuun, men zag ze zelden op een publiek forum, en even zelden traden ze op in een van de massamedia. Ik herinner me een interview met Apostel op de televisie, en dat interview heeft, naast een enkele ontmoeting van enkele uren, een onvergetelijke indruk op me gemaakt. Mandel heb ik een keer op de televisie gezien in een korte reeks over economie, een programma dat gedomineerd werd door Mark Eyskens, maar waarin Mandel af en toe eens in een klein vierkantje in de rechterbovenhoek van het scherm mocht verschijnen om zijn (afwijkende) mening te zeggen over het behandelde thema. Het procédé was kenschetsend: professor Eyskens die de "klassieke" wetten van de economie uiteenzette, en daarnaast dan iemand die, terwille van de "objectiviteit", ook even zijn excentrieke Marxistische denkbeelden kon verkondigen. Een mooie illustratie dat de heersende opinie de opinie is van de heersende klasse.

De positie die Apostel innam in de ogen van een bepaalde sectie van wat men de "publieke opinie" noemt, werd op een frappante manier aangegeven, toen enkele jaren geleden het inmiddels verdwenen maandblad "De Nieuwe Maand" aan zijn lezers de vraag stelde, wie volgens hen de invloedrijkste intellectueel van het moment was. De meeste stemmen kreeg Apostel. Men kan er vermoedelijk van uitgaan, dat zelfs in de lezerskring van "De Nieuwe Maand" er niet zoveel zijn geweest die reëel vertrouwd waren met de ideeën van de filosoof. De hulde die hem hier werd gebracht had meer te maken met het moreel gezag dat de man uitstraalde en waarvan men, zelfs na een korte ontmoeting, in de ban bleef. 

Allebei waren ze bovendien beminnelijke en bescheiden mensen. Zelfs voor wie niet tot hun vriendenkring behoorde en hen maar zelden heeft ontmoet, laat hun dood het gevoel achter van een persoonlijk verlies. Wat hun bijdrage betreft tot het intellectueel debat kan men zeggen, dat ze onvervangbaar zijn, in de zin waarin elk menselijk wezen uniek is, en de stimulerende rol die zij gespeeld hebben - en door het werk dat ze hebben nagelaten blijven spelen - door niemand op dezelfde specifieke manier kan worden voortgezet, al hebben zij andere, jongere mensen gevormd en geïnspireerd, zodat het 'non omnis moriar" ook op deze wijze op hen van toepassing is.